Σαπφώ

Η Σαπφώ (αιολική διάλεκτος: Ψάπφω ή Ψάπφα, αποκαλούμενη και Σαπφώ η Λεσβία εκ του τόπου καταγωγής της) (~ 630 π.Χ. – 570 π.Χ.), ήταν Ελληνίδα λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο, ιδιαίτερα γνωστή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα για το ποιητικό της έργο. Με το όνομά της στην σύγχρονη εποχή έχει συνδεθεί και ο λεσβιακός έρωτας.

Η Σαπφώ έγραψε ερωτικά ποιήματα, ύμνους στους θεούς και επιθαλάμια (τραγούδια του γάμου). Η ποίησή της δονείται από αυθορμητισμό και έντονα αισθήματα. Αρκετοί από τους στίχους της μαρτυρούν έντονο ερωτισμό και λυρισμό. Από τα ποιήματά της, που συνέλεξαν οι Αλεξανδρινοί και δημοσίευσαν σε βιβλία, τα πιο διάσημα ήταν οι Ύμνοι και τα Επιθαλάμια. Ίσως κανένας άλλος λογοτέχνης δεν μπορεί να συγκριθεί με τη Σαπφώ στην ομορφιά της σκέψης, στον μελωδικό της στίχο και στην ένταση των αισθημάτων της. Εκτός από μικρά αποσπάσματα, έχουν διασωθεί ολόκληρα μόνο ένας Ύμνος στην Αφροδίτη («Ποικιλόθρον’ αθάνατ’ Αφρόδιτα»), η Ωδή «Ότωι τις έραται» και ένα αναφερόμενο στο μύθο της Ηούς (Αυγής) και του Τιθωνού, που ανακαλύφθηκε από αποκατάσταση παπύρου της Οξυρρύγχου και εκδόθηκε το 2005. Αυτά υπάρχουν μεταφρασμένα στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Τρία επιγράμματα με το όνομα της Σαπφούς, από τον Στέφανο του Μελέαγρου, υπάρχουν στην Παλατινή Ανθολογία, εντονότατα αμφισβητούμενα (VI 269, VII 489, VII 505).

Τα παλιότερα σωζόμενα χειρόγραφα της Σαπφούς, περιλαμβανομένου και του Αποσπάσματος 2 που σώζεται σε θραύσμα αγγείου, χρονολογούνται στον 3ο αιώνα π.Χ., και έτσι προηγούνται χρονικά της Αλεξανδρινής έκδοσης. Τα τελευταία σωζόμενα αντίγραφα των ποιημάτων της Σαπφούς που προέρχονται κατευθείαν από τους αρχαίους χρόνους είναι γραμμένα σε σελίδες κωδίκων από τον 6ο και 7ο αιώνα μ.Χ., και είναι σίγουρα αναπαραγωγές από αρχαίους πάπυρους σήμερα χαμένους. Χειρόγραφα αντίγραφα των έργων της Σαπφούς μπορεί να είχαν επιβιώσει κάποιους αιώνες αργότερα, αλλά γύρω στον 9ο αιώνα η ποίησή της φαίνεται ότι εξέλιπε, και κατά τον 12ο αιώνα, ο Ιωάννης Τζέτζης μπορούσε να γράφει ότι «το πέρασμα του χρόνου έχει καταστρέψει τη Σαπφώ και τα έργα της». Οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι της ελληνιστικής εποχής είχαν συγκεντρώσει το έργο της σε εννέα βιβλία, αν και σήμερα δεν σώζονται τα περισσότερα εξ αυτών.

Σύμφωνα με την παράδοση, η ποίηση της Σαπφούς χάθηκε επειδή η Εκκλησία αποδοκίμαζε την ηθική της. Αυτοί οι θρύλοι φαίνεται ότι είχαν αρχή στην Αναγέννηση – περί το 1550, ο Τζερόλαμο Καρντάνο έγραψε ότι ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός (339-390) κατέστρεψε δημοσίως τα έργα της Σαπφούς, και κατά το τέλος του 16ου αιώνα ο Ιωσήφ Σκάλιγκερ ισχυρίστηκε ότι τα έργα της κάηκαν στην Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη το 1073 με διαταγή του Πάπα Γρηγόριου Ζ΄. Στην πραγματικότητα, τα έργα της Σαπφούς μάλλον χάθηκαν καθώς η ζήτηση για αυτά δεν ήταν επαρκής για να αντιγραφούν όταν οι κώδικες αντικατέστησαν ως κύρια μορφή βιβλίου τους πάπυρους. Ακόμα ένας παράγοντας που συνέβαλε στην εξαφάνιση των ποιημάτων της Σαπφούς μπορεί να ήταν η απαρχαιωμένη μορφή της Αιολικής της διαλέκτου, η οποία περιέχει πολλούς αρχαϊσμούς και καινοτομίες που δεν υπάρχουν σε άλλες Αρχαίες ελληνικές διαλέκτους. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, όπου μέχρι τότε η Αττική διάλεκτος είχε γίνει η στάνταρντ μορφή για τα λογοτεχνικά έργα, πολλοί αναγνώστες έβρισκαν τη διάλεκτο της Σαπφούς δύσκολη στην κατανόηση και, το 2ο αιώνα μ.Χ., ο Ρωμαίος συγγραφέας Απουλήιος συγκεκριμένα σχολιάζει την «παραδοξότητα» της.

Σώζονται μόνο περίπου 650 γραμμές από την ποίηση της Σαπφούς, από την οποία μόνο ένα ποίημα – η «Ωδή στην Αφροδίτη» – είναι ολόκληρο, και περισσότερες από της μισές πρωτότυπες γραμμές σε δέκα ακόμα αποσπάσματα. Πολλά από τα σωζόμενα αποσπάσματα της Σαπφούς περιέχουν μόνο μία λέξη – για παράδειγμα το απόσπασμα 169A είναι απλά μία λέξη που σημαίνει “γαμήλια δώρα”, και έχει σωθεί ως λήμμα λεξικού σπάνιων λέξεων. Οι δύο μεγάλες πηγές σωζόμενων αποσπασμάτων της Σαπφούς είναι αναφορές που περιέχονται σε άλλα αρχαία έργα, από ολόκληρο ποίημα ως μία μόνο λέξη, και αποσπάσματα από παπύρους, πολλοί από τους οποίους έχουν βρεθεί στην Οξύρρυγχο της Αιγύπτου. Άλλα αποσπάσματα σώζονται σε άλλα υλικά, όπως περγαμηνές και θραύσματα αγγείων. Το παλιότερο σωζόμενο απόσπασμα της Σαπφούς μέχρι σήμερα είναι ο πάπυρος της Κολωνίας ο οποίος περιέχει το ποίημα του Τιθωνού, και χρονολογείται στον 3ο αιώνα προ Χριστού.

Μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, είχαν επιβιώσει μόνο αρχαίες ρήσεις της Σαπφούς. Το 1879, έγινε νέα ανακάλυψη αποσπάσματος της Σαπφούς στο Φαγιούμ. Ως το τέλος του 19ου αιώνα, οι Μπέρναρντ Γκρένφελ και Άρθουρ Χαντ είχαν αρχίσει την ανασκαφή ενός λάκκου απορριμμάτων στην Οξύρρυγχο, που οδήγησε στην ανακάλυψη πολλών πριν αγνώστων αποσπασμάτων του έργου της Σαπφούς. Αποσπάσματα του έργου της συνεχίζουν να ανακαλύπτονται και στη σύγχρονη εποχή. Μεγάλες ανακαλύψεις, το 2004 (το ποίημα του Τιθωνού, και ένα νέο πριν αγνώστου αποσπάσματος), και το 2014 (αποσπάσματα από 9 ποιήματα, πέντε γνωστών αλλά και με νέο περιεχόμενο, και τέσσερα, περιλαμβανομένου και του Ποίημα των Αδελφών, που δεν ήταν γνωστά πριν), ανακοινώθηκαν από τα ΜΜΕ.